علل ایجاد و درمان نفخ معده

نفخ  معده از جمله ناراحتی‌های گوارشی بسیار شایع است که معمولا در اثر تجمع گاز در معده و روده اتفاق می‌افتد. نفخ معده باعث می‌شود که شکم بیش از حد طبیعی بزرگ شود و درد در ناحیه شکمی احساس گردد. چنانچه نفخ معده بلافاصله بعد از خوردن غذا رخ دهد، معمولا بدون درمان خاصی رفع می‌گردد؛ اما می‌توان با روش‌های مختلفی بهبودی آن را سرعت بخشید. در بروز و ایجاد نفخ معده عوامل و دلایل زیادی نقش دارند که اگر این عارضه شدید شود و برای مدت طولانی در فرد بروز پیدا کند، می‌تواند خطرناک باشد و عواقب جدی را در پی داشته باشد. برای مقابله با نفخ معده بهترین و مؤثرترین راه شناسایی علت ایجاد آن است. پس از تعیین علل ایجاد و درمان نفخ معده باید حتما پیگیری‌های لازم صورت پذیرد تا از بروز عوارض ناشی از آن جلوگیری به عمل آید.

چه عواملی باعث به وجود آمدن نفخ معده می‌شوند؟

زمانی که گاز اضافی در معده یا روده جمع می‌شود، فرد دچار عارضه نفخ می‌گردد. این گازها یا در اثر بلعیدن هوا هنگام خوردن و آشامیدن وارد معده می‌شوند و یا حاصل تجزیه غذاهای هضم نشده در روده بزرگ هستند. غذاهای هضم نشده از روده باریک وارد روده بزرگ شده و در آنجا به وسیله برخی باکتری‌های موجود تجزیه می‌گردند و در نتیجه این فرایند مقداری گاز تولید می‌شود که می‌تواند از علل نفخ به شمار آید. تقریبا همه در هنگام خوردن غذا کمی هوا نیز می‌بلعند؛ اما برخی رفتار نادرست در هنگام غذا خوردن مانند صحبت کردن و سریع غذا خوردن سبب افزایش بلعیدن هوا می‌گردد. برخی افراد نیز هستند که بیشتر در معرض بلعیدن هوا قرار دارند.از جمله این افراد می‌توان افراد سیگاری، افرادی که دایما آدامس می‌جوند و افراد مضطرب را نام برد. در مواردی نیز نفخ معده به دلایل پزشکی رخ می‌دهد.

دلایل پزشکی نفخ معده

سندروم روده تحریک‌پذیر از اختلالات گوارشی است که سبب بروز نفخ معده می‌گردد. سیستم روده‌ای تحت کنترل اعصاب روده‌ای است، بنابراین روده تحریک‌پذیر و کولیت‌های عصبی در ارتباط با استرس روانی هستند. چنانچه سیستم عصبی روده و معده دچار اختلال گردد، حرکات روده نیز با مشکل روبرو شده و باعث ایجاد درد در ناحیه شکم می‌شود. استرس‌ها و شرایط محیطی می‌تواند اسهال و یبوست را نیز به وجود آورد. یبوست نیز یکی از عواملی است که نفخ معده را به وجود می‌آورد و می‌تواند ناشی از کم آبی، کم تحرکی، استرس و رژیم غذایی کم فیبر باشد. گاهی اوقات نفخ معده ممکن است در اثر ادم به وجود آید.ادم به احتباس مایعات در بدن گویند که اگر در ناحیه شکم به وجود آید می‌تواند باعث ایجاد نفخ بیش از حد گردد.همچنین ادم سبب بروز تورم و درد در مفاصل و افزایش وزن موقت نیز می‌شود. عدم تحمل غذایی از جمله علل دیگر بروز نفخ معده در نظر گرفته می‌شود. عدم تحمل لاکتوز یکی از این مشکلات است که در آن فرد نمی‌تواند لاکتوز موجود در مواد غذایی را هضم کند.

لاکتوز قند طبیعی موجود در شیر و لبنیات است و اگر بنا به دلایلی هضم و تجزیه نگردد، مشکلات گوارشی بسیاری از جمله نفخ و اسهال را به دنبال خواهد داشت. آنزیم لاکتاز مسؤول تجزیه لاکتوز است و چنانچه مقدار این آنزیم در روده کوچک کم گردد، فرد با مصرف مواد لبنی دچار پیچ‌ خوردگی شکم، نفخ، اسهال و حالت تهوع می‌شود. وجود عفونت‌های روده‌ای می‌تواند موجب نفخ معده گردد.رشد زیاد باکتری‌ها در روده و معده مانند هلیکوباکترپیلوری بروز نفخ را افزایش می‌دهد.ممکن است غذا قبل از انجام فرایندهای هضم و جذب در دستگاه گوارش، به وسیله این باکتریها مصرف شوند. باکتری‌ها در اثر مصرف این غذاها گازهایی تولید می‌نمایند که با افزایش تولید گاز و تجمع آن در دستگاه گوارش عارضه نفخ به وجود می‌آید. تغییرات در میزان سطح هورمون‌های بدن می‌تواند یکی از علل نفخ معده باشد.این اتفاق معمولا در خانمها و زمان عادت ماهانه آنها بیشتر دیده می‌شود. سندروم پیش از قاعدگی چون فرد را در معرض یبوست و احتباس مایعات قرار می‌دهد، معمولا همراه با نفخ است. گاهی اوقات مصرف بعضی از داروها نیز عامل ایجاد نفخ هستند. به طور مثال داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها و مسهل‌ها نفخ معده را به وجود می‌آورند.

نفخ معده چه علایم و نشانه‌هایی دارد؟

آروغ زدن بعد از خوردن غذا ممکن است یک امر طبیعی به نظر آید چرا که در اثر بلعیدن هوا این اتفاق می‌افتد؛ اما باید دانست که آروغ زدن از علایم نفخ معده به شمار می‌آید و به دو صورت ارادی و غیر ارادی انجام می‌گردد. در این عمل دفع گاز معده از طریق دهان صورت گرفته و گاهی نیز همراه با صدا است. معمولا سه یا چهار آروغ بعد از خوردن غذا طبیعی به شمار می‌آید اما آروغ زدن ممکن است علت‌های دیگری مانند عصبانیت و عادات اضطرابی یا مشکلات گوارشی و مشکلات کیسه صفرا داشته باشد. از دیگر نشانه‌های نفخ معده می‌توان به خمیازه کشیدن، ایجاد صداهای بلند و قار و قور در شکم، دفع زیاد گاز از مقعد، کاهش اشتها، تغییر عادات دفع و اجابت مزاج اشاره نمود.

راه‌های تشخیص نفخ معده و روده

معمولا نفخ نیازی به تشخیص ندارد مگر اینکه شرایط به گونه‌ای باشد که مشکلات جدی را برای فرد ایجاد نماید. در این صورت باید برای تشخیص دلایل ایجاد نفخ به پزشک مراجعه شود. پزشک معالج در ابتدا سوابق پزشکی فرد را مورد بررسی قرار می‌دهد و سؤالاتی از قبیل رژیم غذایی، نحوه اجابت مزاج و دفع مدفوع از فرد می‌پرسد. با تحلیل پاسخ این سؤالات پزشک می‌تواند تا حدودی به شرایط بیمار پی ببرد. در برخی موارد ممکن است فرد به بیماری سندروم روده تحریک‌پذیر مبتلا باشد. اما اگر تشخیص با این روشها قابل انجام نباشد، نیاز به تجویز آزمایشاتی است که با توجه به سن و علایم بیمار باید صورت پذیرد. نمونه‌گیری از مدفوع یکی از این تست‌های تشخیصی است که در آن وجود خون، چربی و سایر موارد بررسی می‌گردد.

تست تنفس نیز برای تشخیص و بررسی اختلالات در هضم مواد لبنی و یا رشد بیش از حد باکتری‌ها در روده انجام می‌شود. انجام آزمایش خون یکی دیگر از تست‌های تشخیصی است که پزشک با بررسی آن می‌تواند به مشکلات مربوط به هضم ماده‌ای با نام گلوتن پی ببرد. گلوتن ترکیبی پروتیینی است که در غلاتی مانند گندم و جو یافت می‌شود. اگر پزشک در بررسی آزمایشات بیمار متوجه حساسیت او به گلوتن گردد، فرد از خوردن فرآورده‌های متشکل از این ماده منع می‌شود. اشعه ایکس نیز در برخی موارد برای شناسایی و تشخیص مشکلات روده مورد استفاده قرار می‌گیرد. در صورتی که پزشک پس از معاینه و بررسی آزمایشات انجام شده، مشکلات جدی مربوط به نفخ را تشخیص دهد باید خیلی سریع درمان آغاز گردد.

روش‌های مختلف درمان نفخ معده

برای درمان و رفع نفخ معده می‌توان از داروهای ضد نفخ استفاده نمود.یکی از داروهای  ضد نفخ دایمتیکون است. این داروی ضد نفخ با اتصال به موادی که در دستگاه گوارش هستند به دفع آنها کمک کرده و به تدریج نفخ را از بین می‌برد. باید دقت نمود که اثر این داروی ضد نفخ به مرور مشاهده می‌شود و یک دفعه نفخ را از بین نمی‌برد. بهترین تأثیر این دارو زمانی اتفاق می‌افتد که هر ۸ ساعت به طور منظم مصرف گردد. دایمتیکون به صورت قرص و قطره وجود دارد که مانند بسیاری از داروها ممکن است عوارضی نیز داشته باشد. از جمله عوارض آن می‌توان به سردرد و تهوع اشاره نمود. اما در صورت حساسیت به این دارو فرد دچار سرگیجه شدید، استفراغ، مشکلات شنوایی و بینایی، تغییر رنگ پوست و تورم لب‌ها می‌گردد. امروزه برای از بین بردن نفخ معده علاوه بر داروهای شیمیایی از انواع گیاهان دارویی نیز استفاده می‌گردد که طرفداران زیادی دارد و مورد توجه افراد بسیاری واقع شده است.

در درمان نفخ معده از چه گیاهان دارویی و روش‌های خانگی استفاده می‌شود؟

قدم اول در درمان نفخ معده معمولا داشتن رژیم غذایی مناسب است. پرهیز از خوردن خوراکی‌هایی که باعث نفخ می‌شوند، در بهبود این عارضه بسیار مؤثر است. وجود مقادیر زیاد کربوهیدرات در برنامه غذایی به دلیل هضم دشوار می‌تواند از علل بروز نفخ باشد.بنابراین بهتر است کربوهیدرات‌هایی که هضم آسان دارند، در رژیم غذایی قرار گرفته شود تا نفخ به وجود نیاید. به طور کلی رژیم غذایی صحیح و مناسب در مقابله و درمان نفخ نقش مهمی دارد. مصرف بسیاری از گیاهان دارویی نیز در درمان این عارضه توصیه می‌شود. زنجبیل در فهرست درمان‌های خانگی جزو اولین موارد است. ترکیبات شیمیایی زنجبیل به گونه‌ای است که سبب افزایش ترشحات بزاق و تحریک حرکات دستگاه گوارش می‌شود و در نتیجه با حمل متوازن غذا در سیستم گوارشی، علایم نفخ را بسیار کم می‌نماید.

نعنا از دیگر گیاهانی است که برای از بین بردن نفخ معده مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گیاه را می‌توان به صورت عرق نعنا یا دمنوش نعنا استفاده نمود که هر دو آنها برای آرام کردن ماهیچه‌های روده مفید هستند و از این طریق اسپاسم و نفخ را کاهش می‌دهند. ماده غذایی دیگری که برای کاهش علایم نفخ توصیه می‌شود، سیر است. سیر به دلیل محتوای غنی از آلیسین و تحریک هضم غذا در درمان نفخ معده بسیار مفید است. آناناس نیز در لیست روش‌های خانگی برای درمان نفخ قرار دارد.این میوه به دلیل داشتن برملائین که یک آنزیم هضم کننده است، تجزیه پروتیین‌ها را تسهیل نموده و در نتیجه غذاها به سرعت متابولیزه می‌شوند و این امر ابتلا به نفخ را تا حدود زیادی کاهش می‌دهد.

اگرچه شیر باعث ایجاد نفخ معده می‌گردد اما ماست برای سیستم گوارشی مناسب است چرا که در ماست قند لاکتوز با عمل تخمیر باکتریایی به واحدهای سازنده خود یعنی گلوکز و گالاکتوز تجزیه می‌شود. ماست دارای پروبیوتیک‌هاست که باکتری‌های مفیدی برای دستگاه گوارش هستند. این باکتری‌ها با کمک به هضم غذا سبب رفع نفخ معده می‌گردند.

راه حل‌های مناسب برای پیشگیری از نفخ معده

بسیاری از عادات و رفتارهای اشتباه در سبک زندگی و نحوه مصرف مواد غذایی وجود دارند که عامل بروز نفخ معده هستند. با کنار گذاشتن و یا به حداقل رساندن این عادت‌ها می‌توان از رخ دادن این عارضه پیشگیری نمود. در ادامه به بررسی و معرفی برخی از این موارد می‌پردازیم.

• سریع و با عجله غذا خوردن

در صورت خوردن تند و سریع غذا مقدار زیادی هوا وارد معده می‌گردد که این امر بروز نفخ را شدت می‌بخشد. همچنین در اثر جویده نشدن مواد غذایی به طور کامل، عمل هضم آنها به طور صحیح انجام نشده و باعث ماندگاری بیشتر مواد در روده می‌گردد و این عامل نیز نفخ را افزایش می‌دهد. از طرف دیگر با عجله غذا خوردن سبب پر خوری می‌شود. بنابراین باید برای پیشگیری از نفخ با عجله و سریع غذا خوردن را کنار گذاشت.

• نوشیدن مایعات با نی

در هنگام استفاده از نی برای نوشیدن مایعات، هوا اضافه نیز به مقدار زیادی وارد معده شده و سبب نفخ می‌گردد. پرهیز از خوردن مایعات با نی در مقابله با نفخ می‌تواند مؤثر باشد.

• مصرف بیش از حد غذاهای کنسرو شده و بسته بندی شده

غذاهای آماده و بسته بندی شده حاوی مقادیر بالای سدیم هستند چرا که نمک به عنوان ماده نگهدارنده در این غذاها به کار برده می‌شود. پس باید برای مقابله با ایجاد نفخ، مصرف این گونه غذاها را به حداقل رساند و در صورت استفاده از آنها انواعی را انتخاب نمود که میزان سدیم بر روی بسته بندی درج شده و این مقدار کمتر از ۵۰۰ میلی گرم باشد. باید دانست که استفاده از غذاهای طبیعی و سالم در رژیم غذایی بهترین راه مقابله با انواع بیماریها از جمله نفخ معده است.

• خوردن شام در زمان نامناسب

اگر زمان خوردن شام نزدیک به هنگام خوابیدن باشد، احتمال بروز نفخ افزایش پیدا می‌کند. دراز کشیدن  بلافاصله بعد از خوردن غذا، فرایند هضم را دچار اختلال می‌نماید و غذا دیرتر هضم می‌شود که این امر موجب بروز نفخ می‌گردد. پس باید زمان خوردن شام ۳ تا ۴ ساعت با زمان خوابیدن فاصله داشته باشد.

• خوردن نوشابه و فرآورده‌های رژیمی کم کالری

نوشابه مقدار زیادی قند دارد و باید خوردن آن بسیار کم شود. حباب‌های موجود در نوشابه وارد معده نیز می‌گردند و معده را پر از هوا می‌کنند. نوشابه‌های رژیمی در بروز نفخ بسیار بدتر عمل می‌نمایند. چرا که انواع رژیمی نوشابه مانند سایر محصولات رژیمی دارای قندهای مصنوعی مانند آسپارتام و سوکرالوز هستند. این قندها می‌توانند یکی از عوامل ایجاد نفخ باشند. قندهای مصنوعی در معده به درستی هضم نمی‌شوند و مدت زمان زیادی در آنجا باقی مانده و نفخ را به وجود می‌آورند.

به طور کلی داشتن رژیم غذایی سالم و طبیعی از راه‌های بسیار مهم و مؤثر در پیشگیری از نفخ معده است. هر شخص از بایدها و نبایدهای برنامه غذایی خود باید آگاهی لازم را داشته باشد و بداند که چه مواد غذایی با معده او سازگاری ندارند. پرهیز از خوردن مواد غذایی ناسازگار بهترین راه مقابله با نفخ است. خوردن غذاهای سالم و طبیعی ضمانتی برای سلامتی است.